Kara umowna za opóźnienie czy kara za zwłokę?

Zastrzeżenie w umowie kary umownej za zwłokę uprawnia Wykonawcę do uwolnienia się od odpowiedzialności w przypadku wykazania, iż zwłoka jest wynikiem okoliczności za które nie ponosi odpowiedzialności. Zamawiający często twierdzą, iż takiej możliwości Wykonawca nie ma w przypadku zastrzeżenia kary umownej za opóźnienie. Czy Zamawiający mają rację?

Jaka jest różnica pomiędzy zwłoką a opóźnieniem.
Zgodnie z art. 476 kc Dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Nie dotyczy to wypadku, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Krótko mówić zwłoka to opóźnienie w spełnieniu świadczenia za które dłużnik ponosi odpowiedzialność .
Domniemywa się ,iż dłużnik ponosi odpowiedzialność za opóźnienie i to na nim spoczywa ciężar dowodu okoliczności przeciwnej, a zatem tego, że jego opóźnienie nie miało cech zwłoki. Nie będzie zwłoką sytuacja, w której brak spełnienia świadczenia w terminie wynika z niemożliwości świadczenia w terminie wynika z niemożliwości takiego świadczenia. Istotą zwłoki jest to, że spełnienie świadczenia jest możliwe ale mimo to świadczenie spełniane nie jest.
Dłużnik obowiązany jest świadczyć w terminie wynikającym z treści wiążącego go z wierzycielem stosunku prawnego (art. 353, 355 § 1 KC), a jeśli termin taki nie został określony – niezwłocznie po wezwaniu (art. 455 KC). Skutki wezwania wywołuje także doręczenie odpisu pozwu (wyr. SN z 9.9.2011 r., III PK 4/11, Legalis).

Jeżeli dłużnik nie spełnia świadczenia, za które nie ponosi odpowiedzialności, popada w opóźnienie.
Gdy natomiast opóźnienie wynika z przyczyn, za które dłużnik odpowiedzialność ponosi, znajduje się on w stanie kwalifikowanego opóźnienia, czyli zwłoki.

Zastrzeżenie kary umownej

Zgodnie z art.483kc można zastrzec w umowie , ze naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania ( np. wykonania po terminie umownym) nastąpi przez zapłatę określonej sumy pienieżnej.
Do przedmiotowo istotnych elementów zastrzeżenia kary umownej zaliczyć należy określenie zobowiązania o charakterze niepieniężnym ( albo pojedynczego obowiązku)którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie rodzi obowiązek zapłaty kary oraz określenie świadczenia stanowiącego karę umowną.
Za podstawową funkcję kary umownej może być uznana jej funkcja kompensacyjna. Funkcja ta przejawia się w tym, że kara umowna stanowi dla wierzyciela surogat odszkodowania z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Świadczenie kary umownej prowadzi zatem do naprawienia w całości lub części szkody powstałej po stronie wierzyciela.

 Kara umowna w orzecznictwie

W orzecznictwo można spotkać się z dwoma stanowiskami:
 Stanowisko 1–  sprowadza się do tego, iż Wykonawca nie może uwolnić się od odpowiedzialności powołując się na okoliczności za które nie ponosi odpowiedzialności

wyrok SA w Białymstoku IACa 802/18 z dnia 15.04.2019r.
Jeśli mamy do czynienia z sytuacją, w której wykonawca zobowiązał się zapłacić karę umowną na skutek opóźnienia, a zatem niezależnie od jego przyczyn (zawinionych przez siebie lub nie), to przyjąć należy, że w konsekwencji zobowiązał się ponosić rozszerzoną odpowiedzialność za nieterminowe wykonanie zobowiązania.

Wyrok SA w Gdańsku 29.03.2019.VACa 50/19                                                        Kara umowna pozostając formą odszkodowania jest związana z niewłaściwym wykonywaniem kontraktu łączącego strony lub też jego niewykonaniem, choć nie zawsze musi być związana z winą zobowiązanego do jej zapłaty w niewłaściwym wykonywaniu lub niewykonaniu zobowiązania. Podstawą obciążenia strony kontraktu karą umowną, zgodnie z art. 483 § 1 KC, może być tylko zastrzeżenie w umowie, że naprawienie szkody wynikłej w niewłaściwego wykonania lub niewykonania zobowiązania nastąpi przez zapłatę kary umownej.

 Stanowisko 2

wyrok SA w Krakowie IAGa 295/18 z dnia 4.04.2019r                                         Kara umowna przewidziana w art. 483 KC stanowi odszkodowanie umowne i jak każde odszkodowanie, do którego nie ma zastosowania zasada ryzyka, przysługuje na zasadzie winy. Od odszkodowania sensu stricto kara umowna różni się tylko tym, że należy się bez względu na wysokość szkody (art. 484 § 1 KC). Jeżeli chodzi natomiast o podstawy odpowiedzialności, ustawodawca nie wprowadził w tym zakresie zasad odrębnych. Zobowiązany do zapłaty kary umownej może więc bronić się zarzutem – podobnie jak każdy dłużnik zobowiązany do naprawnienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania – że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 471 KC).(..) W ocenie Sądu pozwany nie miał podstaw naliczyć kary umownej za opóźnienie w wykonaniu obowiązków nie wskazanych w umowie. Nadto w ocenie Sądu I instancji powód wykazał, iż nie ponosi winy w opóźnieniu (art. 471 KC.).

Wyrok SA w Białymstoku z 29.03.2019r. IAGa 201/18

• W sytuacji optymalnej, stosunkowo rzadko jednak występującej w obrocie prawnym, kara umowna przybiera postać określonej sumy pieniężnej, częściej kontrahenci wskazują konkretne kryteria kalkulacyjne, umożliwiające jej obliczenie. W takiej sytuacji zabieg ustalenia kary umownej ma charakter arytmetyczny. Powszechną formą zastrzeżenia kary umownej jest określenie pewnej taryfy (w formie ułamka wynagrodzenia zastrzeżonego na rzecz potencjalnego dłużnika kary) za każdy dzień opóźnienia lub zwłoki w spełnieniu świadczenia bądź na wypadek wystąpienia zdarzenia uruchamiającego wymagalność kary (np. odstąpienia od umowy). W drugim z wymienionych przypadków wysokość kary jest w pełni uchwytna w momencie podpisania umowy; wątpliwości teoretyków prawa i niektórych gremiów orzeczniczych budzi pierwsza z opisanych sytuacji, kiedy kontrahenci umowy nie mogą być pewni wielkości czynnika kalkulacyjnego w postaci długotrwałości opóźnienia lub zwłoki.
• Niepewność co do wysokości kary umownej nie powinna rzutować na skuteczność jej zastrzeżenia w sprawach, w których dłużnik ma wpływ na niewykonanie lub wykonanie niepełne swojego zobowiązania w terminie umownym, a więc jest w stanie samodzielnie ustalić w wybranym przez siebie momencie, zależną od jego woli spełnienia świadczenia, wysokość potencjalnie obciążającej go kary. Z drugiej strony sytuacja, w której wpływu tego jest on z zasady pozbawiony całkowicie lub w przeważającej części, nakazuje ostrożnie oceniać skuteczność zastrzeżenia kary umownej za opóźnienie. Także waga podlegającego ochronie interesu wierzyciela wpływać powinna na ostateczny efekt takiej analizy.
• Kara umowna jest uznawana za swoisty ryczałt odszkodowawczy, pełniący funkcję delimitacyjną oraz symplifikacyjną i z tej przyczyny jej zastrzeżenie powinno stwarzać możliwość obliczenia wysokości kary już w momencie zawarcia umowy. Strony mogą jednak określić karę pośrednio przez wskazanie podstawy jej naliczenia w sposób pozwalający uznać jej ustalenie za dokonane i zamknięte. Powszechną formą zastrzeżenia kary umownej bywa więc określenie pewnej taryfy (w formie ułamka wynagrodzenia zastrzeżonego na rzecz potencjalnego dłużnika kary) za każdy dzień opóźnienia lub zwłoki w spełnieniu świadczenia, co prowokuje tezę, że taka kara nie jest określona w rozumieniu art. 483 § 1 KC, ponieważ kontrahenci umowy zawierając ją, nie mogą być pewni wielkości czynnika kalkulacyjnego w postaci długotrwałości opóźnienia lub zwłoki.
• Powyższa niepewność nie powinna rzutować na skuteczność zastrzeżenia o karze umownej w sprawach, w których dłużnik ma wpływ na niewykonanie lub wykonanie niepełne swojego zobowiązania w terminie umownym, a więc jest w stanie samodzielnie ustalić w wybranym przez siebie momencie, zależną od jego woli spełnienia świadczenia, wysokość potencjalnie obciążającej go kary. Z drugiej strony sytuacja, w której wpływu tego jest on z zasady pozbawiony całkowicie lub w przeważającej części, nakazuje ostrożnie oceniać skuteczność zastrzeżenia kary umownej za opóźnienie. Także waga podlegającego ochronie interesu wierzyciela wpływać powinna na ostateczny efekt takiej analizy.

Orzecznictwo w przedmiocie kar umownych jest zróżnicowane. Niemiej osobiście opowiadam się za stanowiskiem 2 szczególnie na gruncie zamówień publicznych gdzie umowy mają charakter adhezyjny. Zamawiający często nie zgadzają się na zmianę wzoru umowy poprzez zastąpienie kary umownej za opóźnienie karą umowna za zwłokę, po czym nie współdziałają przy realizacji umowy a konsekwencjami wykonania umowy po terminie obarczają Wykonawcę.
Przed takim stanowiskiem można się bronić. Zapraszam do kontaktu.

*źródła: komentarz do art. 476 red.Osajda 2020 www.legalis.pl

zobacz też: Kara umowna winna uwzględniać realia przetargu

Kara umowna za brak zapłaty podwykonawcy

Miarkowanie kary umownej